آنانسفالی جنین، یکی از کشنده ترین بیماری های مادرزادی مغز و اعصاب است که در همان ابتدای زندگی منجر به مرگ نوزاد می شود. علل بروز این بیماری لاعلاج هنوز در حد ناشناخته باقی مانده و متاسفانه تاکنون هیچ راه درمانی هم برای آن یافت نشده است. یکی از خطرهای عمده این بیماری برای والدین بویژه مادران این فرزندان است. طی دوره بارداری احتمال زیادی برای سقط خود به خود جنین وجود داشته و با توجه به مرگ ظرف چند ساعت تا نهایتاً چند روز، احتمال بروز افسردگی و یا روانپریشی پسا زایمانی مادران بسیار زیاد است. طبق بررسی های کلینیک جامع قاعده جمجمه و هیپوفیز ایران، مشاوره ژنتیک و رعایت اصول پیشگیری نقش مهمی در عدم بروز آنانسفالی دارند.
آنانسفالی جنین یا بی‌مخ‌زایی چیست؟
آنانسفالی یک وضعیت طبی است که در آن رشد مغز و استخوان های جمجمه مختل می شود. آنانسفالی جنین یا بی‌مخ‌زایی زمانی ایجاد می شود که لوله عصبی جنین در هفته های اول بارداری نمی تواند بسته شود. لوله عصبی لایه ای از سلول های بنیادی در جنین است که در نهایت تبدیل به دستگاه اعصاب مرکزی (مغز و نخاع) می شود.
به دلیل بسته نشدن لوله عصبی در جنین، مغز و نخاع در حال رشد در معرض مایع آمنیوتیک درون رحم قرار گرفته و تخریب (دژنره) می شوند. به همین دلیل افراد دارای آنانسفالی جنین یا بی‌مخ‌زایی بخش وسیعی از مخ، مخچه و یا ساقه مغز خود را از دست می دهند. بخش های تخریب شده مغزی برای فرآیندهای عالی مغزی (شناخت، کارکردهای اجرایی)، احساس، ادراک، شنوایی، بینایی، و هماهنگی حرکتی الزامی هستند. بخش های تخریب شده ساقه مغز نیز برای کنترل تنفس، ضربان قلب، و دمای بدن الزامی هستند.
در عین حال، استخوان های جمجمه و پوست سر یا وجود ندارند و یا بطور ناقص تشکیل شده اند. همیشه استخوان جمجمه در ناحیه پیشانی وجود ندارد و مغز زیر آن ناهنجار است. در حالت خفیف، تنها بخشی از جمجمه و بخش های محدودی از مغز وجود ندارند که بسیار نادر است (مروکارانیا). در حالت مغز بطور کامل وجود ندارد (هولوکرانیا)
احتمال وقوع آنانسفالی جنین یا بی‌مخ‌زایی1 در هر 1000 مورد بارداری است. اما بدلیل سقط شدن اکثر آنها، موارد تولد به 1 در هر 4859 تولد می رسد. این بیماری بسیار مرگبار است و تقریباً تمامی کودکان مبتلا به آن پیش از تولد و یا نهایتاً ظرف چند ساعت تا چند روز بعد از تولد می میرند.
علایم و عوارض آنانسفالی
با توجه به تفاوت های بسیار در میزان و شدت بسته نشدن لوله عصبی در افرادی که آنانسفالی دارند، علایم و عوارض این بیماری ممکن است کاملاً فردی و متفاوت از دیگران باشد. رایج ترین علایم و عوارض مشترک آنانسفالی عبارتند از:
- نبود استخوان جمجمه پشت سر
- نبود استخوان جمجمه پیشانی و طرفین سر
- کشیده شدن گوش ها (گوش های میکی ماوس)
- شکاف کام
- نقایص قلب مادرزادی
- وجود تنها برخی از رفلکس های پایه
- نبود خودآگاهی و هشیاری بدلیل نبود مخ
علل بروز آنانسفالی جنین
آنانسفالی یک وضعیت بسیار پیچیده مغز و اعصاب است که احتمالاً ترکیبی از عوامل ژنتیک و محیطی در بروز آن دخیل هستند. برخی از آنها شناخته شده اند، اما اکثریت آنها هنوز ناشناخته مانده اند. یکی از معروفترین علل ژنتیک، ژن MTHFR (متیلن تترا هیدرو فولات ریداکتاز) است که مسئول فرآوری ویتامین B9 (فولات) است. در عین حال مشخص شده است که فقر ویتامین B9 در رژیم غذایی مادر از دو ماه پیش از بارداری نیز عاملی موثر در بروز آنانسفالی جنین یا بی‌مخ‌زایی است. همچنین در گروه های جمعیتی ایزوله همچون یهودیان ایران که ازدواج فامیلی دارند، آنانسفالی بیشتر بوده و توسط یک ژن اوتوزم گیرنده منتقل می شود.
سایر عواملی که منجر به افزایش ریسک آنانسفالی می شوند شامل موارد زیر هستند:
| ▪ دیابت بی مزه مادر | ▪ مواجهه با حرارت بالا در ابتدای بارداری (تب، سونا، حمام داغ) |
| ▪ مصرف داروهای درمان دیابت توسط مادر | ▪ مصرف داروهای ضد تشنج توسط مادر |
| ▪ چاقی مادر | ▪ تریزومی کروموزوم 13 |
| ▪ تریزومی کروموزوم 18 | ▪ تریپلوئیدی |
بیماری های مرتبط با آنانسفالی
بیماری های متعددی که به عنوان نقایص مادرزادی مغز و اعصاب شناخته می شوند، تا حدی از نظر وضعیت با آنانسفالی جنین یا بی‌مخ‌زایی شباهت دارند. طبق نظر دکتر محمد صمدیان، وجود مبانی ژنتیک و یا مادرزادی مشابه برای این وضعیت های نقص عصبی محتمل است.
اسپینا بیفیدا:
در این بیماری بخش از مهره یا مهره های ستون فقرات بطور کامل بسته نشده و ممکن است بخش از نخاع و مایع مغزی نخاعی از شکاف مهره بسته نشده بیرون آمده باشند.
آکرانیا:
در این بیماری، جنین کلاً جمجمه ندارد. مغز و پوست سر ممکن است وجود داشته باشند اما معمولاً کامل شکل نگرفته اند.
توالی تخریب نوار آمنیوتیک:
در این وضعیت بخشی از کیسه آمنیوتیک مثل یک روبان از آن جدا شده و به بخش هایی از بدن جنین می چسبد که مسئول ایجاد مغز، جمجمه و پوست سر هستند. این بیماری به میزان زیادی شبیه آنانسفالی است، اما به عنوان نقایص لوله عصبی جنین طبقه بندی نشده و لازم است از آنانسفالی تفکیک شود، چرا که در بررسی ژنتیک بارداری بعدی نباید آن را بعنوان عامل خطرساز محسوب نمود.
تشخیص آنانسفالی جنین
بهترین زمان برای بررسی آنانسفالی بین هفته های 14 تا 18 بارداری است. پزشکان می توانند آنانسفالی جنین یا بی‌مخ‌زایی را طی دوره بارداری و یا بلافاصله پس از تولد نوزاد تشخیص دهند. حین تولد ناهنجاری های جمجمه به راحتی قابل تشخیص هستند.
ضوابط و مؤلفه های تشخیصی جراحی مغز و اعصاب برای تعریف آنانسفالی جنین یا بی‌مخ‌زایی شامل موارد زیر است:
- نبود بخش وسیعی از جمجمه
- نبود پوست سر بر بخش هایی که استخوان جمجمه ندارند
- بافت در حال خونریزی و فیبروزی بدون پوست
- نبود نیمکره های مغزی قابل تشخیص
طبق راهنمای تشخیصی کلینیک جامع قاعده جمجمه و هیپوفیز ایران، آزمایش های تشخیصی دوره بارداری برای آنانسفالی شامل موارد زیر هستند:
آزمایش خون:
سطح بالای پروتئین کبدی آلفا-فتوپروتیئن می تواند یکی از نشانگرهای بروز آنانسفالی باشد.
آمنیوسنتز:
در صورت بالا بودن آلفا-فتوپروتیئن و استیل کولین استراز مایع آمنیوتیک داخل رحم، احتمال بالایی از نقایص لوله عصبی جنین وجود دارد.
سونوگرافی:
تصاویر ایجاد شده توسط امواج فرا صوت می توانند شکل سر جنین و ناهنجاری های احتمالی آن را نشان دهند.
اسکن MRI جنین:
در صورتی که آزمایشات قبلی دالّ بر احتمال آنانسفالی باشند، لازم است از جنین اسکن MRI به عمل آید تا تصویری دقیق از وضعیت سر و بدن وی به دست آید.
درمان آنانسفالی
متاسفانه تا کنون هیچ درمانی بجز پیشگیری برای آنانسفالی جنین یا بی‌مخ‌زایی یافت نشده است. نوزادی که با این وضعیت به دنیا آمده باید در محیطی گرم و راحت نگهداری شود. اگر بخشی از پوست سر نباشد، باید آن بخش های مغز که بدون پوشش هستند را با شیلدهای مخصوص پوشاند. در حقیقت تنها درمان موجود، درمان حمایتی تا زمان حیات نوزاد است که بین چند ساعت تا چند روز ممکن است طول بکشد.
یکی از موارد پزشکی مورد بحث امکان اهدای عضو جنین یا نوزاد است. موضوع اصلی، تشخیص مرگ مغزی در آنها است که به گفته دکتر محمد صمدیان بسته به مشخص شدن فقدان علایم حیاتی ساقه مغز (تنفس یا حرکات ناگهانی) است که پیشتر وجود داشته است. در عین حال برخی از اندام های نوزادان دارای آنانسفالی رشد کافی نکرده و مناسب پیوند نیستند.
بخش عمده مراقبت های درمانی شامل خدمات روان شناسی به خانواده (بویژه والدین) نوزاد دارای آنانسفالی است تا بتوانند با واقعیت این بیماری و مرگ زود هنگام فرزند خود کنار بیایند. واکنش سوگ در والدین بویژه مادران نوزادان دارای آنانسفالی همراه با احساس گناه شدید است که نیازمند روان درمانی و گاه دارو درمانی است. متاسفانه بسیاری از مادران خود را مقصر بروز این بیماری دانسته و یا در برخی خرده فرهنگ های بسته و سنتی، صحبت از طلسم و جن زدگی می شود که تمامی این موارد برای سلامت مادر خطرناکند.
پیشگیری از آنانسفالی
اگر چه در آنانسفالی رد خاصی از ژنتیک و وراثت مشاهده نشده است، اما درصد کمی از موارد بروز آن در برخی خانواده ها بیشتر بوده و الگوی خاصی هم برای آن یافت نشده است. والدینی که سابقه فرزندی با آنانسفالی داشته اند، با ریسک بسیار بیشتری برای ابتلای فرزندان بعدی خود به آنانسفالی جنین یا بی‌مخ‌زایی مواجهند (فرزند بعدی 4% تا10%). بنابراین لازم است حتماً پیش از بارداری مجدد، مشاوره ژنتیک و آزمایش ژنتیک کامل به عمل آورند.
با توجه به علت اصلی بروز آنانسفالی، بعنوان یکی از پیشنهادات عالی، زنانی که قصد بارداری دارند از دو ماه پیش از بارداری تا حداقل انتهای ماه اول بارداری خود لازم است روزانه حداقل 4 میلی گرم اسید فولیک مصرف نمایند. مصرف روزانه بیش از 10 میلی گرم اسید فولیک تنها در صورت تجویز پزشک متخصص مجاز است. این توصیه برای تمام زنان در سن بارداری حتی اگر قصد باردار شدن ندارند، امری الزامی است. دلیل آن هم این است که لوله عصبی بسیار زود شکل می گیرد و بسیاری از زنان طی ماه اول بارداری خود متوجه حاملگی خود نمی شوند.
منابع
https://www.cdc.gov/ncbddd/birthdefects/anencephaly.html
https://www.ninds.nih.gov/Disorders/All-Disorders/Anencephaly-Information-Page
